ئەنفال و شنگال.. ناڤدارترين كۆمكوژى ل ديرۆكا هه‌ڤچه‌رخا دنيايێ دا

وشه‌:

لە ئابی 2014 عێراق یەكێك لە گەورەترین پرۆسەی جینۆسایدی لە مێژووی هاوچەرخ بەخۆیەوە بینی، كاتێك رێكخراوی داعش هێرشی كردە سەر ناوچەی ئێزیدییەكان لە شنگال و دەوروبەری لە رۆژئاوای پارێزگای نەینەوا و رەشەكوژی لەدژی ئەوان ئەنجام دا و هەزاران كەسی لە پیر و منداڵ و ژن و پیاو كوشت و رفاند و دەربەدەر كرد.

لەو هێرشەدا داعش جیا لە كوشتنی سەتان هاووڵاتی كوردی ئێزیدی، ژمارەیەكی زۆری ژن و كچانی ئەوانی وەك كەنیزەك برد و كڕین و فرۆشتنی پێوە كردن و بەزۆر ئەوانی دەكرد بە موسڵمان، لە خوارەوە دیاترین پرۆسەكانی جینۆسایدە لە مێژووی هاوچەرخی دنیادا. 

یەكەم/ كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان لەلایەن توركیا، مێژووەكەی بۆ 1915 دەگەڕێتەوە پێش رووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی لە دژی كەمینەی مەسیحی ئەرمەنەكان لە توركیا ئەنجام درا دوای رۆیشتنی یۆنانی و رۆمانی و بولگار و سربییەكان لەو وڵاتە، رووداوەكە لە كاتی جەنگی یەكەمی جیهان بەڕێوە چوو لە سەردەمی فەرمانڕەوایی گرووپی "توركیای فەتات"، كاتێك هێزەكانی عوسمانی بەشێوەیەكی رێكخراو ئەرمەنەكانیان كردە ئامانج لە كوشتن و گرتن و راگواستن بەهۆی گومانیان لەوەی ئەوان پاڵپشتی لە رووسیا دەكەن لەو جەنگەدا، ژمارەی كوژراوان لەو جینۆسایدە بە نزیكەی دوو ملیۆن و نیو ئەرمەنی دێتە خەمڵاندن.

زیاتر لە 20 دەوڵەت رووداوەكە وەك كوشتارگە دەناسێنن لەوانە فڕەنسا و ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و رووسیا، توركیا نكووڵی لە رووداوەكە ناكات، بەڵام ژمارەی قوربانیان بە 300-500 هەزار و هۆكاری كوشتنیان بە بوونی جەنگی ناوخۆیی دادەنێت و رەتی دەكاتەوە دەستەواژەی "كوشتارگە" و "جینۆساید" بۆ رووداوەكە بەكار بهێنرێت. 

دووەم/ كۆمەڵكوژی ئەڵمانیا بۆ هریرۆ و ناما، كاتێك باشووری رۆژئاوای كیشوەری ئەفریقیا یەكەم كوشتارگەی بەكۆمەڵی لە سەتەی بیست بەخۆیەوە بینی لە نێوان ساڵانی 1904-1909 دوای ئەوەی جەنەراڵی ئەڵمانی "لۆسەر فۆن ترووسا"، فرمانی دا بە كوشتنی هەر كەسێك بە رووی داگیركاری وڵاتەكەی بۆ ئەو ناوچەیە بوەستێتەوە و بەوەش  80%ی گەلی "ئۆفا هریرۆ" و 50%ی گەلی "ناما"ی كوشت و ئەوانەشی رزگاریان بوو بردنی بۆ سەربازگەی گرتن و تەنانەت جەستەی 100 هەزار لەوانەی كوشتنی بۆ ئەڵمانیای گواستەوە بۆ بەكارهێنانیان لە تاقیگەكان و ئەوانەشی هەڵاتن و رزگاریان بوو لە بیابانەكان بێ خۆرام و ئاو جێهێڵدران. 

سێیەم/ كۆمەڵكوژی ژاپۆن لە چین، لە دیسێمبەری 1937،ژاپۆنییەكان لەكاتی داگیركردنی "نانجینگ"ی پایەتەختی چین لە ماوەی شەش هەفتەدا هەموو گیراوانیان كوشت و نیوەی دانیشتوانی شارەكەیان كوشت كە ژمارەیان 600 هەزار كەس دەبوو لە رێگەی گولەبارانكردن و سووتاندن و خنكاندنیان، جیا لەوەی 20-80 هەزار ژنی چینی دەستدرێژی سێكسیان كرایە سەر و دواتر كوژران.

چوارەم/ كۆمەڵكوژی سۆڤیەت لە ئۆكراینا، "هۆلۆدومۆر"، بە زمانی ئۆكراینی مانای "پەتای برسیەتی"یە یان "كوشتن بە برسیەتی"، ئەو هەڵمەتەی برسیكردنەی ئۆكراینا بوو لە دەستی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو لە 1932-1933، لە سەردەمی جۆزێڤ ستالین، كاتێك بەپێی خەمڵاندنەكان لە نێوان 202-3-5 ملیۆن كەس لەو برسیكردنە گیانیان لەدەست دا.

پێنجەم/ كۆمەڵكوژی ئۆگەندا، "عیدی ئەمین"، سەرۆكی ئۆگەندا لە 1971 تا 1979 فەرمانڕەوایەتی كرد و بەهۆی سیاسەتەكانی دۆخی ئابووری ئەو وڵاتە هەرەسی هێنا و دەستی كرد بە كوشتنی خەڵكی ئەو وڵاتە و لە نێوان 100-500 هەزار كەسی كوشت.

شەشەم/ كۆمەڵكوژی جووەكان بەدەستی هیتلەر، پێش جەنگی دووەمی جیهان جووەكان 1%ی دانیشتوانی ئەڵمانیایان پێك دەهێنا كە ژمارەیان 55 ملیۆن كەس بوو، لەگەڵ هاتنی ئەدۆلف هیتلەر بۆ دەسەڵات لە ئەڵمانیا لە 1933 نەهامەتی جووەكان لەو وڵاتە دەستی پێ كرد لە 1935 رەگەزنامەیان وەرگیرایەوە و  لە 1938 500 پەرستگە و كۆمپانیایان تێكدرا و لە 1942 دەست بە هەڵمەتی لەداردانیان كرا و لە 1945 هەزارانیان لەناو بران.

حەوتەم/ كۆمەڵكوژی كەمبۆدیا، لە نێوان ساڵانی 1975 و 1979، پۆڵ پۆت دەستی بەسەر دەسەڵات گرت لەو وڵاتەدا لەژێر درووشمی "ئەوەی گەندەڵ بێت پێویستە لەناو ببرێت"،  دوو ملیۆن كەسی لە نەیار و دوژمنەكانی كوشت كە دەكاتە 25%ی دانیشتوانی وڵاتەكە.  

هەشتەم/ كۆمەڵكوژی كورد "ئەنفال"، بریتییە لەو زنجیرە هەڵمەتەی رژێمی حزبی بەعس  لە سەردەمی فەرمانڕەوایی سەدام حوسێن دیكتاتۆری لەداردراوی عێراق لە هەشتاكانی سەتەی رابردوو لە دژی كورد ئەنجامی دا لە عێراق كە گرتن و كوشتن بە چەكی كیمیایی و كوشتنی بەكۆمەڵ و زیندەبەچاڵكردنی هەزاران لە ژن و پیر و منداڵ بێ جیاوازی كە ژمارەیان بە 182 هەزار كەس وەك ئەنفال كە ئەوان خەڵكی گوندەكانی چەندان ناوچەی كوردستان بوون و بەرەو حەزەر لە پارێزگای نەینەوا و نوگرە سەلمان لە سەماوە گوازرانەوە و لەوێ بەكۆمەڵ و گولەباران و زیندەبەچاڵ كران، بەوەش 182 هەزار كەس كوژران و چوار هەزار گوندیش وێران كران لەگەڵ چوار شارۆكە و 30 شارەدێ.  

نۆیەم/ كۆمەڵكوژی تووتسی لە رواندا، ئەو وڵاتە لە سەردەمی فرەوانخوازی ئیستعماریدا كۆڵۆنییەكی بەلجیكا بوو و لە دوو رەگەزی هۆتۆی زۆرینە و تووتسی كەمینە پێكهاتبوو، بەلجیكا پشتی تووتسییەكانی گرت، بەڵام دوای سەربەخۆیی ئەو وڵاتە لە 1962، هۆتۆ دەسەڵاتیان گرتە دەست و 200 هەزار لە تووتسی هەڵاتن و لە 1994 میلیشیاكانی هۆتۆ لە ماوەی 100 رۆژدا 800 هەزار كەسیان لە تووتسی كوشت.

دەیەم/ كۆمەڵكوژی بۆسنە، لە 1992 حكوومەتی كۆماری بۆسنە و هێرسكۆڤینیا سەربەخۆیی خۆی لە یوگسلاڤیا راگەیاند، بۆیە لە ماوەی چەند ساڵێكی دوای ئەوە سڕبەكانی بۆسنە بە پاڵپشتی یوگسلاڤیا 100 هەزار كەسیان كوشت و دەستدرێژی سێكسیان كردە سەر ژنان و پیاوەكانیشیان كۆمەڵكوژ كرد.   

یازدەیەم/ كۆمەڵكوژی دارفۆڕ، میلیشیاكانی "جەنجوید"ی سوودان كە لەلایەن حكوومەتی ئەو وڵاتەوە پاڵپشتی دەكران، لە 2003 هەڵمەتێكی كوشتنی بەكۆمەڵ و دەستدرێژی سێكسی و راگواستنیان لە هەرێمی دارفۆڕی سوودان دەست پێ كرد و بەو هۆیەوە نزیكەی 400 هەزار كەس كوژران و سێ ملیۆنیش ئاوارەی ناوخۆی سوودان و 200 هەزاریش ئاوارەی وڵاتانی ناوچەكە بوون.