مەھدی حەسەن:(ئێزدیاتی و شیخادی) رێبازا راستەقینەیا ئێزدیان

(ئێزدیاتی و شیخادی) رێبازا راستەقینەیا ئێزدیان

مەھدی حەسەن 

ھەڤالان ئەڤە ماوەکا ھندەک ژ چالاکڤان و کەسێن نەشارەزا ب تایبەت ل ئەورپا ل سەر تۆرێن چڤاکی و فیسبووکا بەحسێ ئولا ئێزدیاتیێ و شیخادی و قەول و بەیت و قەسیدە و دوعایێن ئێزدیان دکەن و ھەر کەس ب شێوەکی ڤێ ئولا رەسەن و کەڤنار ئەڤا مللەتی ب خوینا سەرێ خو پاراستی ب شاشی دەنە ناسین، لێ جھێ داخییە ھندەک سڤکاتیێ ژی پێ دکەن بلی یێن بیانی ھەر ئەم ئێزدی خو بخۆ ڤی کاری دکەین، ب دیتنا من بابەتێن ئولی نە ھێژایێ سەر فێسبووکا و کەسێن سەرخۆش و ئارەق ڤەخۆر شەڤێن نیشەڤا ڤان بابەتا شلوڤەکەن و خەلکەکی بیانی ب شاشی د ئولا مە ب گەھن ! لەوا من ب فەر زانی ڤی بابەتی ژ پەرتوکێن ئێزدیاتیێ وەرگرم ژبەر کو ب شێوەکی ئەکادمی ھاتییە نڤیسین و بۆ خویندەڤانێ ھێژا بەلاف کەم ھەما ب کوڕتی تشتەکی بزانن ئەڤیێن نەزان دگەل سلاڤ و رێزا :

ئێزدیاتی : وەک دینەکی دێرین کو بیروباوەرێن وی دزڤڕنە بەری چەند ھەزار سالا بەری زاینی ، ئەڤ چەندە ژی درێ و رەسمێن جەژنێن مەدا و د بیروباوەر و رەوشت و تیتالێن مە یێن رۆژانە دا خویادبت ، چونکی پڕانیا ڤان رێ و رەسمێن نھۆ ئەم پێ رادبین دزڤڕنە بەری ھەزارەھا سالان کو ل جەم مللەتێن میسۆپۆتامیا د ھاتنە پەیرەوکرن ، ژ ئەنجامێن دەربازبوونا ئێزدیان د گەلەک قوناغێن دژواردە ، ئەو ژی ژ بەر پەیدابوونا بیروباوەر و ئاینێن جۆراو و جۆر ، ھندەک گھورین ب سەر بیروباوەرێن مەدا ھاتینە ، سەرەرایی ڤێ چەندێ ئێزدیا رەسەناتیا ئۆل و بیروباوەرێن خو پاراستییە ، ئێزدیان ھەر ژ کەڤن دا ھزرا پەیدا بوونا ئەرد و ئەسمان و رۆژ و ھەیڤ و ئاڤ و ئاگر و دیارۆکێن دی یێن سروشتی کریە، و بۆ ھەر دیارۆکەکێ خوداوەندەک دەستنیشانکریە ، بەلێ دوێ باوەرێ ژی دابوون کو ئەڤان ھەموو دیارۆکا ئافرینەرەک ھەیە ئەوە یێ ڤێ کنیاتێ ب رێڤەدبەت و ھێزو شیانێن وی ب سەر ھەموو تشتی دزاڵن:

یا خودێ تو مەلکێ عەرشایی

ل ھەموو کارا ب ئاگایی

ب ھەموو دلا توی ھایی

ژبەر کوھەر ئاینەکی تایبەتمەندی و رەوشت و تیتال و فەلسەفە و مێتۆلۆژیا خۆ ھەنە، و ئێزدیان ژی ھزر و بیرو بۆچوون و رەوشت و تیتالێن خو یێن تایبەت ھەنە ، رەنگا ئێزدیا ھندەک رەوشت و تیتال و بیروباوەر ھەبن ھەر دھەمان دەمدا د دیانەتەکی دی ژیدا ھەبن و بەرۆڤاژی ڤێ چەندێ ، دبت ئێزدیان ھندەک بیروباوەر و رێ و رەسم ھەبن ددیانەتێن دیدا نەبن ، لەوما جوداھی د ناڤ بەرا بیروباوەرێن دیانەتاندا تشتەکی ئاساییە،ئەم ئێزدی ب رێ و رەسمێن جەژنێن خۆ ب رەوشتێن خۆ یێن رۆژانە ب قەول و بەیت وقەسیدە و دوعایێن خۆ ددیارین ، ئەڤ ھەموو دەربرینێ ژ دیانەتێ مە د کەن ، مە ئێزدیان باوەریەکا موکم ب رێ و رەسمێن خۆ ھەیە و ژ ڤێ ئێکێ ھەتا نھۆ ژی پێگیریەکا موکوم پێ دکەین ، د سەر ڤێ چەندێ ژیرا رێز و بەھایێ ددەینە ھەموو پێخەمبەر و دیانەتێن دی ...

دەربارەی شیخادی و ھەبوونا وی د باوەریا ئێزدیاندا ، ئەم د بێژین ھەر کەسێ باوەریێ ب شیخادی نەئینت ئەو کەس نەی ئێزدیا و نابت ب ھیچ شێوەکی کەسەک بێژت شیخادی یێ بسلمانا یان عەربا یان ئەمەویا شیخادی مرۆڤەکی ئێزدییە و ژ ھەکارێ ژ بەر بسلمانا رەڤیا و ھاتیە لالش ژبەر فێ چەندێ دێ بو ھەوەیێن بەرێز ب کوڕتی بەحسێ شیخادیێ ئێکێ وشێخ ھەسن و شیخادیێ دوویێ و شێخ حەسەن و شەرفەدین کەم بڤی رەنگێ لخارێ بو مفا وەرگڕتن :

١-شیخادیێ ئێکێ : ھاتنا شیخادی بۆ پەرستگەھا لالش کو قوناغەکا ھەرە گرنگ و سەرەکی و وەرچەرخانەکا مێژوویی و نووژەنکرنا ئێزدیاتیێ بوو ، کو ب ھاتنا شیخادی سنوورەک دناڤبەرا دێرین و نویاتیا ئێزدیاتیێ ھەبوو لەوما یە فەرە ئەم کەسایەتیا وی ب ناسین ، ھەلبەت گەلەک نڤیسکاران ل سەر کەسایەتی و کارێن شیخادی نڤیسیە بەلێ بتریا وان نەکارینە بگەھنە ئەنجامەکا راست و دروست و نڤیسینێن وان ھەڤدژی دگەل ئێک ھەبوون و گەلەک ژ وان ژی نەدروست بوون .

مالباتا شیخادی ژ ئاکنجیێن دەڤەرا ھەکارێ بوو ، لێ ژبەر سەروبەرێ دژوار و فەرمانێن ب سەر داسنیا و ھەکاریاندا ھاتین، نەچاربوون دەڤەرا خۆ بھێلن و قەستا وەلاتێ شامێ ب کەن .

شیخادی پسێ موسافر ل دەوروبەرێن سالا (١٠٧٢) ز ، ل گوندئ بێت فارێ ل - تاخێ کوردا - سەر ب باژارێ بەعلەبەگێڤە داھر بوویە . وەکی ل ڤێ سەبەقێ خویا دبە :

داھر بوو ل بیت ل فارە

قست کر ھاتە ھەکارە

لێ جەما دبوون مێردارە

ھەر ژ ژیێ زارۆکیێدا شیخادی خودان ھش و بیربوو ، دەمێ گەھشتییە ژیێ زەلامینیێ ل سەر دەستێ شێخ موسافری فێری ریێا ئێزدیاتیێ بوو و خودێناسی پەیرەوکر و پشتی تەنایی کەفتیە دەڤەرا ھەکاریا ، قەستا وارێ باب و کالێن خۆ کر .

ھەر وەسا شیخادی دگەل برازایێ خۆ شێخ ھەسن ابو البرکات چۆنە دیندارا خەلیفەی و بشتی خەلیفەێ عەباسیا ھنەر و کەرامەتا وی دیتن رێ ژ وانڕا خۆشکر کو ڤەگەرنە لالشا نوورانی و رێ و رەسمێن دینێ خۆ ب ئازادانە لێ بگێڕن ،

مظفر الدين یێ ئەربیلێ دبێژت من ب چاڤێ خۆ شیخادی وێ دیتی دەمێ ژ شامێ ھاتی و د مووسلڕا بەرەف لالشێ چوویێ ، شیخادی مرۆڤەکی رەش ئەسمەر و دەروێشەکی خودێناس بوو .

وەکی ل ڤێ سەبەقێ خویا دبە :

شیخادی ژ شامێ ھاتە

دەوران دەوران دداتە

ھات و جیێ خۆ ل لالشێ دکاتە .

پشتی ل لالشێ ئاکنجیبوویی ، ناڤ و دەنگێ وی ب دەڤەرێدا بەلاڤبوون ، وەک شێخەکی خودان کەرەم و خودێ دگەل کری ، لەوما گەلەک چاک و زانا و خودێناس

و ئولدارێن دەڤەرێ ل کۆمبوون وەکی ئێزدینە ئەمیر و مەھمەد رەشان و پیر خدر و پسی جەمێ و دەرویش ئادەمێ قاتانی ..ھتد

وەکی ل ڤێ سەبەقێ خویا دبە :

خەبەرە ل ناڤ عەجەما

داھربوو شێخەکی ب کەرەما

ل لالشێ مێر لێ دبوون جەما

ڤێجا پشتی ئەوان شارەزایی و ئاقلمەندی و کەرەم و خودێ ناسیا شیخادی دیتین شێخینیا وی قەبول کرن و بووە سەرکێشێ وان یێ دینی .

وەکی ل ڤێ سەبەقێ خویا دبە :

شیخادی ھاتە ھەکارە

سجوودەت بوون بەرودارە

شیخادی ل ناڤ مێرا سەردارە

شیخادی ھەڤناسی و ھەڤالینی دگەل گەلەک زانا و چاک و خودێناسێن سەردەمێ خۆکر ، یێن مینا : شێخ عبدلقادرێ گێلانی و عەقیلێ مەنبەجی و ئەبو لوەفایێ حەلوانی و حەمادێ دەبباس ... ھتد

پشتی شیخادی ل پەرستگەھا لالش ئاکنجیبوویی ، چەند کارێن گرنگ ئەنجامدان ژ بۆ رێکخستن و ب ھێزکرنا ئێزدیاتیێ و دانانا ستستەمەکی نوو یێ چینیاتیێ دناڤ ئێزدیاندە و چینا شێخا پەیداکر ، تاکو دگەل چینا پیرا بیروباوەرێن کەڤنێن ئێزدیان بپارێزن ، ھەر وەسا دەست ب گێرانا تاووسێ کرەڤە و ھەر وەسا مینا باپیرێن خۆ ل دەمێ پەروەستەبوونێ بەرێ خۆ ددانە رۆژێ ، شیخادی نێزیکێ (٤٠) چل سالان چلەگر بوو چلەێ ھاڤینێ و زڤستانێ ب رۆژی دبوو ، کو د شکەفتەکێدا یی مژوولی پەروەستەبوون و خودێناسیێ بوو و د ژیانا خۆدا ژن نە ئینابوو و گۆتبوو :

( پشتی من دێ ئەبو بەرکات رێبەریا ئێزدیان کەت)شێخ ھەسن .

شیخادی ل سالا ١١٦٢ زاینی ل پەرستگەھا پیرۆزا لالش قەدەم گوھاستییە و قوبەکا مەزن ل سەر سندروکا ویە ، پشتی ژییەکی درێژ د خودێ پەریسیێ و خودێناسیێدا بۆراندی ، ھەر وەکی چاوا د چەندین پەرتوکێن کەڤندا بەحس ژ کەرامەت و ھنەرێن وی ھاتیە کرن ھەتا سورا وی ھاتیە ڤەگوھاستن ژ عەردا و چویا عەزمانا وەکی دڤێ سەبەقێ دە خویایە:

چاکیا شیخادی بۆ مێرا دانە

حەد و سەدو مجادە و چلەخانە

ژ ئەو پاش تەخت ژ عەردی ڤەگوھاست چوو عەزمانە .

2- شێخ ھەسن ابو البرکات :

ناڤێ وی ( سەخر- صخر) ە و ب ابو البرکات و ھەسنێ داسنی و ھەسنێ ھەکاری ژی یی ب ناڤودەنگە ، برازایێ شیخادی یە دگەل مامێ خۆ شیخادی ژ شامێ ھاتیە ھەکاریێە و ل سەر دەستێن شیخادی ھاتیە پەروەردەکرن و مفایەکی باش ژێ وەرگرتییە ، ھەتا کو ب دیندارەکی ژیر و ب کەرامەت ھاتیە ناسین ، پشتی قەدەم گوھاستنا شیخادی بۆ دەمکی دەسھەلاتداریا ئێزدیان کەفتیە ددەستێن ویدا ئەوژی ل سەر داخوازیا شیخادی بەری قەدەم گوھاستینێ گوتبوو شێخ ھەسن ل جھێ من دەسھەلاتدار بت ، بوون و مرنا وی نەیە خویایە، بەلێ سندروکا وی ل لالشا پیروز یە دیارە و دکەفتە نێزیکی کانیا زمزمێ ل تەنشت سندروکا شیخادیێ مامێ وی .

٣- شیخادیێ دوویێ :

پسێ شێخ ھەسنێ ھەکاری یە ل لالش سالا ١١٦٢ ز ھاتیە سەر دونیایێ، ئانکو پشتی قەدەم گوھاستنا شیخادیێ مامێ بابێ وی ب چەند رۆژەکان بوو.

وەکی ل ڤێ سەبەقێ خویا دبە :

شیخادی شێخەک چێکر

ناڤێ خۆیێ شرین لێ کر

داروبەرا سجودەت پێ کر

ژبەر ڤێ چەندێ ناڤێ وی کرنە شیخادی ، بۆ دەمەکی درێژ ل گوندئ بۆزا ژیایە ،

شیخادیێ دوویێ دیندارەکی ب کەرامەت و خودان شیان بوو و رۆلەکی کاریگەر د موکمکرنا بیر و باوەرێن ئێزدیان و گەشکرنا رێ و رەسمێن دینی و چڤاکی ھەبوو ل سەر دەمێ وی ئێزدیاتی گەلەک گەشە بوو

ژ کارێن شیخادیێ دوویێ :

١- نوژەنکرنا مەحفەلێ ( چڤاتا روحانی)

٢- رێکخستنا سیستەمێ دارای ، بۆ وەرگرتنا دەھێکیێ و رسم و باجا.

٣- خوڕتکرنا رۆلێ چینێن دینی و پێ سپارتنا ئەرکێن دینی یێن تایبەت ، کو سیستەمەکی کاریگەریێ رێک و پێک بۆ پاراستنا ئێزدیاتیێ دانا .

٤- میرگەھێن ئێزدیان ب ( مەحفەلێ ) ڤە گرێدان مینا میرگەھا حەلەبێ و شنگالێ و میرگەھا چیایێ مەقلوبێ شێخا کو میرێ وێ پیر مەھمەدێ رەشان بوو، میرگەھا دەشتا حەریرێ میرێ وێ ھەسن مەمام بوو و میرگەھا ئامێدیێ میرێ وێ میر ئامادین بو و میرگەھا گەرمیان میرێ وێ میر ناسردین بو و میرگەھا زۆزانا میرێ وێ سجادین بوو میرگەھا سۆران میرێ وێ شێخوبەکر بوو .

ب ڤێ یەکێ ئێزدی کەفتنە د قوناغەکا گەشەداردا و بووە قوناغا ھشیارکرن و نووژەنکرنا ئێزدیاتیێ .

شیخادیێ دوویێ ل سالا ١٢٢٣ ز قەدەم گوھاستییە و سندروکا وی د ھندرویێ ئاڤاھیا پەرستگەھا لالشدا یە بەرامبەر دەریێ قاپیێ .

٤- شێخ حەسەن :

پسێ شیخادیێ دوویێ یە ل سالا ١١٩٤ ز ل لالش ھاتیە سەر دونیایێ دیندارەکی زانا و ئاقلمەند بوو، پشتی شیخادیێ دوویێ رێبەریا ئێزدیان کریە ، ل دەمێ شیخادیێ دوویێ سیستەمەکی رێڤەبەریێ یێ رێک و پێک ژ ئێزدیانڕا ھاتبوو دانان ، ڤێجا شێخ حەسەن ھات و ل سەر بنەتارا وی سیستەمی، ھەموو میرگەھێن ئێزدیان کرنە ئێک و میرگەھا ئادیانڤە گرێدان ، کو مەحفەلێ ب رێڤەدبر ، شێخ حەسەن گەلەک ھەول و بزاڤ ژ بۆ نووژەنکرنا ئێزدیاتیێ کرن ، تاکو ئێزدیاتی د گەل بیر و باوەرێن دەروبەر بگونجێت ، بۆ وێ مەرەمێ شێخ حەسەن شەش(٦) سالان خەولەکر و د ئەنجامدا پەرتوکا ( جەلوە) دانا .

پشتی ڤان خەبەرە

پەدشێ من یی خودان نەدەرە

ئیسباتا مەلک شێخ سن جەلەوە

زێدەباری بیر و باوەرێن کەڤنێن ئێزدیان یێن مینا ( کراس گھۆرینێ و سوڕا باتنی - حلول) ئەوی ژی ھندەک بۆ چوونێن خۆ د ئێزدیاتیێ دا چاندن ھەر وەسا ھندەک ڕێ و رەسمێن براھیم خەلیل ژی دناڤ ئێزدیاتیێ دا دانە قەبوولکرن ، ئادانیان باوەریەکا موکوم ب وان بیر و باوەران ئینا و شێخ حەسەن ل عەردا ب نەبیێ ئۆمەتێ و ل عەزمانا ب شێخێ سونەتێ دانان و ب (حبیب اللە)ھاتە ب ناڤکرن .

ناڤودەنگێ شێخ حەسەن دناڤ ھەموو کوردێن دەڤەرێ دا بەلاڤبوو ھەتا کو ب شێخێ کوردا و ئیمامێ زەمانی ھاتیە ناسکرن ، ئەڤ چەندە ژی بوو ئەگەرێ ھندێ کو ئەو ھزرێ د قەوارەکی حوکمێ سەربەخۆدا بکەت ، لەوما جۆرە ھەڤرکییەک دناڤ بەرا وی و ( بەدرەددین لۆلۆ پاشایێ مووسل ) دا پەیدا بوو ، چونکی ئەو قادا شێخ حەسەن لێ د خەبتی ل ژێر دەسھەلاتداریا بەدرەددین دابوو ، لەوما بەدرەددین ژێ ترسیاو گەلەک حساب بۆ کرن و ب ھەر رەنگەکی ھەی ڤیا بزاڤێن شێخ حەسەن پوچکەت و حێجەت لێ گرتن و د نامەیەکێدا گوتە شێخ حەسەن ( تو یێ رێیا حەجیا ژ مەکەھێ دبری و خۆ ب نەبیێ ئۆمەتێ دادنێی.

شێخ حەسەن ژی د نامەیەکێدا بەرسڤا ویدا و ژێرا خویاکر کو حەجا مە لالشە و ئەز دەست ژ مللەت و بیر و باوەرێن خۆ بەرنادەم .

ناڤەڕۆکا ھەر دوو نامەیا د بەیتا شێخ حەسەن دا خویا دبت :

بەدرەددین وە د بێژییە

ھەی شێخ حەسەنۆ یی بن ئادییە

تە لالشە کا ئاڤاکرییە

رێیا حەجیا ژ مەکەھێ بڕییە

شێخ حەسەن وە د بێژییە

ب وی کەم ئێکی بێرییە

حەجا مە لالشا نوورانی یە

چەندی مالێ خۆ مە

ھەموویێ ب تە ددەمە

ئەز سونەتێ بەڕنادەمە

چەندی مالدێرم

ھەموویێ ب تە دسپێرم

ئەز سوونەتێ نائازێرم .

دوماھیا وێ ھەڤرکیێ چەندین شەڕ دناڤبەرا ھەر دوو ئالیاندا ھاتنە کرن و د ئەنجامدا زیانێن مەزن ب ھەر دوو جیا کەفتن ، لێ بتر زیان ب ئێزدیان کەفتن و شێخ حەسەن یێ دویێ ھەڤرکیێدا ب سەر نەکەفت ، ئەو ژی ژبەر نەھەڤبەریا چەکی و بۆشاتیا لەشکەرێ بەدرەددینی ژ ئالییەکیڤە و ژ ئالێ دی بیروباوەر و ئارمانجێن شێخ حەسەن ب تەمامی دناڤ ئێزدیان دا نەھاتبوونە رۆنکرن ، د ئەنجام دا میرگەھا ئادیان کەفتە دەستێ ( مەھمەدێ باتنیدە ) و شێخ حەسەن ب دلمای چۆ گوندئ بەحزانێ و پاشی ل مووسل ئاکنجی بوو ، ژبەر کو بەدرەددین لۆلۆ ھەر لێ ب گومان بوو و تڕسیا جارەکا دی سەرھلدەت رابوو شێخ حەسەن دا گڕتن و د کەلھا مووسلدا زیندانکر و لسالا (١٢٤٦)ز دۆڕاند ، ھەژی گۆتنێ یە کو شێخ حەسەن چار پس و دوو دۆت ھەبوون ئەوژی : شێخ شەرفەدین ، شێخ براھیم ، شێخ زێندین ، شێخ موس ، و گولێ و ستیا تاووس .

شەرفەدین : پشتی شێخ حەسەنە ، ل دەمێ دەسھەلاتداریا شێخ حەسەن ، شەرفەدین میرێ دەڤەرا شنگالێ بوو ، شەرفەدین رۆلەکی گەلەکی گرنگ د چارەسەرکرنا وێ دلتەزینا دناڤبەرا ئادانیا و شەمسانیا ندا ھەبوو ، ئەوا کو ل دەمێ شێخ حەسەن روودایی. ئەوبوو شەرفەدین و شێخ مەند میرێ میرگەھا حەلەبێ ل نسێبینێ ل ھەڤ جڤیان ب مەرەما چارەکرنا وان بارودۆخێن ئالۆز یێن ل لالش پەیدابووین و د ئەنجامدا نامەیەک رەوانەی ئێزدیێن دەڤەرا مەرگەھێ (ئادیان) کرن تێدا داخازا خۆڕاگرتن و ھێسابوونێ کرن ئێزدیان ئەو ھەلویست ب دلخۆشڤە وەرگڕتن :

وەکی ل ڤان سەبەقا خویا دبە :

خیڤەتا شەرفەدینە

ڤەدابوو ل نسێبینە

سەرێ تەرفا چۆ عەزمینە

شەرقییە و غەربییە

شەمالییە و قوبلەتییە

ھۆڵ ھۆڵ سڵتان ئێزییە

جوابێ بدەنە کوردستانێ

بلا قاییم کەن دین و ئیمانێ

شەرفەدین میرە ل دیوانێ

ب ڤێ چەندی گەلەک کەیفا ئێزدیان ب ھەلویستێ شەرفەدین ھات و ئەو نامە کرنە سروودەکا مللی و رێزکا ھۆڵ ھۆڵا سلتان ئێزیە شەرفەدینە ژدینێ منە ل سەر ھەر سەبەقەکێ ھاتە زێدەکرن .

ل داویێ بنەمالا شەرفەدین بوونە پێشیمامێ ئختیارێ مەرگەھێ ھەژی گوتنێ یە کو سالا داھربوونا شەرفەدین نەیە خویا یە ، ل دەوروبەرێن سالا ١٢٥٧ ز قەدەم گوھاستییە ، نھا ژی مەزارگەھێ وی ل چیایێ شنگالێ یە و قوبەکا مەزن یە بەرچاڤە و سالانە خەلکێ وێ دەڤەرێ جەمایەکێ ب ناڤێ شەرفەدین دگێڕن و د بێژن جەمایا شەرفەدین .......

مەھدی حەسەن موراد

ژێدەر :

پەرتوکێن پەروەردا ئێزدیاتی

٢٢/٤/٢٠٢٠